Tên tiếng anh: Stenchaetothrips biformis

Họ: Thripidae

Bộ: Thysanoptera

Số lượng loài – 6385 Tubulifera – 3716 loài Terebrantia – 2669 loài. Về mặt sinh học, bọ trĩ được chia thành hai bộ phận lớn dựa trên đầu bụng của chúng. Các bộ phận này lại được chia thành hàng chục chi, mỗi chi có hàng trăm loài.

I. ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC:

Bọ trĩ hay còn gọi là bù lạch (Danh pháp khoa học: Stenchaetothrips biformis) thuộc bộ cánh tơ, là một loài bọ trong họ Thripidae. Đây là loài bọ gây hại nhiều loại cây ăn trái như xoài, cam, quýt... gây hại trên cây công nghiệp như cà phê, tiêu... gây hại trên cây rau màu như hành, cà chua, ớt, cà tím và đặc biệt là trên lúa.

Hiện nay trên thế giới có hơn 6000 loài bọ trĩ. Bọ trĩ là loài côn trùng nhỏ, ăn nhiều kí chủ. Kích thước nhỏ (dài chưa đến 1/20 inch) cánh dài, hẹp, tua rua. Cơ thể bọ trĩ có dạng hình trụ, đầu dẹp tạo thành hình miệng nón. Bọ trĩ có nhiều màu sắc khác nhau trắng, vàng, nâu sẫu hoặc đen. Bọ trĩ đẻ trong mô ở các bộ phận non của cây, bọ trĩ cái đẻ trứng được 40 - 50 trứng. Bọ trĩ non màu vàng nhạt, sống gây hại chung với bọ trĩ trưởng thành. Bọ trĩ thuộc loại côn trùng biến thái trung gian, bọ trĩ non chuyển sang giai đoạn nhộng giả có thể ở trong lá khô hay vỏ cây, nhưng chủ yếu vẫn là ở trong đất.

II. VÒNG ĐỜI BỌ TRĨ:

Vòng đời của bọ trĩ là 17 - 20 ngày, một năm có thể có khoảng 20 thế hệ bọ trĩ hoàn thành chu kỳ phát triển. Tùy thuộc vào điều kiện môi trường và mức độ dinh dưỡng con cái trưởng thành đẻ từ 150 – 300 trứng trong suốt cuộc đời của chúng.

Vòng đời bọ trĩ hình thành qua 5 giai đoạn: Trứng, tiền ấu trùng, ấu trùng, tiền nhộng, nhộng và trưởng thành.

Bọ trĩ cái kí sinh trên hoặc vào trong hoa, lá, chồi, thân hoặc quả của cây chủ và đẻ trứng. Trứng có dạng thuôn dài, hình trụ hoặc hình thận, sau khoảng 2 - 4 ngày trứng hình thành tiền ấu trùng.

1. Giai đoạn tiền ấu trùng bắt đầu ăn lá, hoa và quả của cây chủ. Sau 1-2 ngày tiền ấu trùng biến đổi thành ấu trùng.

2. Giai đoạn ấu trùng, ấu trùng có hình dạng giống như con trưởng thành nhưng màu nhạt hơn và không có cánh. Cuối giai đoạn ấu trùng, bọ trĩ ngừng kiếm ăn và bỏ đi hoặc xâm nhập vào đất hoặc lớp lá. Giai đoạn không ăn kéo dài 1- 2 ngày trước khi hóa thành nhộng.

3. Giai đoạn tiền nhộng và nhộng của bọ trĩ là giai đoạn không ăn. Giai đoạn tiền sản kéo dài 2- 4 và giai đoạn nhộng kéo dài 1- 2 ngày. Hầu hết các loài bọ trĩ sẽ rụng khỏi cây khi phát triển đến giai đoạn này.

4. Giai đoạn trưởng thành, bọ trĩ trưởng thành xuất hiện sau khi nhộng hình thành 1- 3 ngày. Những con trưởng thành có cánh nhưng bay yếu ớt.

III. PHƯƠNG THỨC GÂY HẠI:

1. Bọ trĩ trưởng thành và non đều hút nhựa lá làm cho lá có màu vàng đỏ. Khi mật độ thấp xuất hiện những chấm nhỏ xếp theo hàng dọc trên lá, lá non hầu như bị quăn lại, không hồi phục được. Bọ trĩ gây hại ngay từ khi cây lúa xuất hiện, mật độ tăng dần từ khi lúa hồi xanh đến đẻ nhánh sau đó giảm dần tới lúc lúa trỗ. Trời mưa lớn là bất lợi cho bọ trĩ. Bọ trĩ thường hại nặng những ruộng thiếu nước. Ruộng khô xuất hiện nhiều bọ trĩ gây hại làm cho đầu lá lúa quăn lại và biến màu vàng. Khi trời mưa bọ trĩ giảm số lượng rõ rệt, nhất là giai đoạn bọ trĩ lớn. (Hình 5)

2. Bọ trĩ ăn lá, hoa, chồi và thân làm hình thành các mảng bạc và chuyển dần sang màu nâu gây nên tình trạng rụng lá sớm và giảm quá trình quang hợp. Thiệt hại xa hơn là làm giảm khả năng tăng trưởng của thực vật. (Hình 6)

Bọ trĩ khi tấn công cây trồng sẽ tiết dịch giúp nấm mốc và vi khuẩn phát triển làm bề mặt thực vật có màu đen gây nên sự nhiễm trùng. Ấu trùng bọ trĩ gây hại nhiều hơn bọ trĩ do chúng có số lượng lớn hơn và tập trung tại một vị trí đông hơn.

IV. CÁCH NHẬN BIẾT CÂY BỊ BỌ TRĨ TẤN CÔNG: 

Cây trồng khi bị bọ trĩ tấn công sẽ có thể nhận biết qua các dấu hiệu sau đây: 

- Quan sát trên lá non các đọt bị quăn queo, xoắn lại. Trên các lá trưởng thành xuất hiện các quần đen, loang lỗ, bầm tím.

- Bọ trĩ hoạt động cả ngày lẫn đêm, khi bị động bọ trĩ lẫn trốn vào các đọt non nên quan sát kĩ các kẽ lá, đọt non. Khi trời mát bọ trĩ hoạt động rất mạnh mẽ nên chú ý quan sát trong thời điểm này.

- Kích thước bọ trĩ rất nhỏ khoảng 1mm, nên soi bằng kính lúp để nhận biết.

V. BIỆN PHÁP PHÒNG TRỪ: 

1. Biện pháp cơ học:

- Trồng cây với mật độ không quá dày, cắt tỉa cành khô, héo giữ cho vườn thông thoáng.

- Thường xuyên kiểm tra kỹ lá, thân, hoa, cành của cây.

- Đối với mẫu bệnh tại vườn, sau khi xử lý cây nhiễm bệnh thì cần được bỏ vào bao mang đi đốt bỏ.

- Cần khử trùng, vệ sinh sạch dụng cụ làm vườn trước khi sử dụng để tránh lây nhiễm chéo...

- Đặt bẫy côn trùng để quan sát tình hình côn trùng gây hại trong vườn. Bẫy dính giúp theo dõi hiệu quả của việc kiểm soát côn trùng gây hại. Việc đặt bẫy dính nên được thực hiện một cách thường xuyên để theo dõi mùa vụ.

Các biện pháp cơ học có ưu điểm là dễ thực hiện, ít tốn kém, nguyên vật liệu đơn giản dễ tìm. Nhược điểm của các phương pháp cơ học là không thể kiểm soát bọ trĩ một cách triệt để và tốn nhiều thời gian thực hiện.

2. Biện pháp hóa học:

Sử dụng các loại thuốc đặc trị cho như: Radiant 60SC, Pesieu 500SC … để tăng hiệu quả có thể sử dụng thêm các loại thuốc bám dính.

Ưu điểm của các biện pháp hóa học là nhanh chóng, hiệu quả, dễ dàng thực hiện trên diện rộng. Nhược điểm là tốn kém chi phí, nếu sử dụng không đúng cách và làm dụng sẽ dẫn đến tình trạng kháng thuốc của bọ trĩ, gây ô nhiễm môi trường và hóa chất trong thuốc trừ sâu sẽ tồn dư lại trong sản phẩm.

3. Biện pháp sinh học:

Sử dụng các loài thiên địch để kiểm soát bọ trĩ như bọ rùa, bọ xít ăn thịt, nhện nhỏ ăn thịt. Để thu hút các loài này cần trồng thêm các loại hoa như cúc, vạn thọ, các loài rau gia vị như húng quế, bạc hà, thì là…

Ngoài ra bà con có thể pha trộn tinh dầu tràm, quế, ớt và nước rửa chén để diệt bọ trĩ, phương pháp này an toàn, ít tốn kém nhưng lại tốn nhiều công sức và thời gian. 

Hiện nay người ta đã nghiên cứu ra rằng cây neem Ấn Độ chứa hoạt chất Azadirachtin có khả năng đẩy lùi và tiêu diệt bọ trĩ và các loài côn trùng gây hại khác bằng cách xua đuổi và làm giảm lượng ăn của côn trùng. Ngoài ra hoạt chất này còn can thiệp vào hệ thống hormone của côn trùng làm chúng dị tật khi trưởng thành và ngăn cản sự đẻ trứng. Chiết xuất của tinh dầu neem có thể bị phân hủy dưới ánh mặt trời gay gắt hoặc trời mưa lớn nên chú ý phun tinh dầu neem vào buổi trời mát, không mưa. Một số sản phẩm chăm sóc vườn có chứa tin dầu neem uy tín hiện nay như:

Ưu điểm khi kiểm soát bọ trĩ gây hại bằng phương pháp sinh học là có thể duy trì hiệu quả lâu dài, an toàn cho con người và môi trường, tiết kiệm chi phí, dễ dàng thực hiện, sản phẩm nông nghiệp không bị tồn đọng hóa chất. Tuy nhiên nhược điểm của biện pháp này đòi hỏi sự kiên trì của nhà vườn, không thể mang lại hiệu quả nhanh chóng tức thời như biện pháp hóa học.

Biện pháp nào cũng có những ưu và nhược điểm riêng, tùy theo tình trạng của vườn mà áp dụng sao cho phù hợp. Ví dụ như khi vườn bị nhiễm nặng ta hãy sử dụng biện pháp cơ học kết hợp hóa học để ngăn chặn kịp thời. Khi vườn đã ổn định thì duy trì biện pháp sinh học lâu dài.

Link sản phẩm sinh học phòng trừ bọ trĩ:

https://phanbondientrang.vn/san-pham/pl177-neem-chito-500ml-565.html

Tài liệu tham khảo thêm đường link bên dưới:

https://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%8D_tr%C4%A9

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29671221/

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27395885/

https://plantcaretoday.com/neem-oil-for-plants.html

KS Nguyễn Thị Thảo Nguyên

(Trung tâm công nghệ sinh học Điền Trang (Biolab)